تاریخچه گلیم

گلیم 

(تاریخچه ، انواع ،بافت)

    گلیم نوعی فرش بدون پرز است که با درگیری تاروپود به یکدیگر ایجاد می شود . معمولا تار آن پنبه و پشم وگاهی نخ ابریشم و پود آن از نخهای پشمی و کرک و ابریشم به صورت رنگی استفاده می شود . این فرش در زبان فارسی نامهای مختلفی دارد. گلیم در افغانستان – گیلیم در اوکراین – بداس در قفقاز – لیاط در سوریه و لبنان – چیلیم در رومانی ،  ترکیه ،  لهستان ،  مجارستان و عربستان  کیلیم از جمله نامهای متفاوت آن است.

تاریخچه گلیم بافی:

انسان از زمان های كهن از پوست حیواناتی كه شكار می  كرده به منظور پوشش و محافظ بدن در مقابل تغييرات جوی و نیز به عنوان زیر انداز استفاده می كرده و به تدریج با رواج دامداری و ریسیدن پشم ، بافتن در ميان قبایل ابتدائی رواج یافت و جزو اولین هنرها و صنایع قبیله ای به شمار آمد. هر چند به روشنی مشخص نیست كه نخستین بار در کجا و توسط چه قوم و قبیله ای بافت پارچه های اوليه كه همزمان با شروع بافت گلیم بوده صورت گرفته اما بر اساس کاوش های باستان شناسی شواهدی از بافندگی در ميان ساکنان فلات ایران و سرزمین های همجوار به دست آمده.از جمله در غارهای جنوب شرقی دريای مازندران ( غار کمربند و هوتو در نزديكی بهشهر ) آثاری پیدا شده كه پرورش گوسفند و بز و ریسیدن پشم و موی آنها را به دست مردمان این منطقه در ۸۰۰۰ سال پیش به اثبات می رساند . همچنین تکه پارچه ای ۸۰۰۰ ساله بافته از موی بز در کرانه های دريای مازندران و پارچه كتانی ۶۰۰۰ ساله ای هم از شوش به دست آمد.

با همه این ارزیابی ها نمی توان تاریخ دقیق برای گلیم ارائه كرد . قديمی ترين فرش كشف شده دنيا به نام پازيريک متعلق به ۳۵۰-۵۰۰  ق م می باشد.

گليم بافی مقدمه ای برای بافت فرش بوده است. تاريخ آغاز قالی بافی را به ۱۵۰۰-۲۰۰۰ ق م تخمين زده اند می توان گفت تاريخ آغاز گليم بافی حدود ۳۰۰۰ تا ۵۰۰۰ ق م بوده است.

دستگاه های بافت گليم :

به طور كلی دستگاه های بافت چهار نوع می باشند:

الف- گليم ساده باف :

دستگاه گليم ساده باف از يک كجو و چوب كمكی تشكيل شده و گليم به طور يكنواخت روی آن بافته می شود.پشت و روی اين نوع گليم يكسان بوده و هر دو روی آن قابل استفاده است.

ب-گليم چرخی باف :

دستگاه گليم چرخی باف دارای چهار كجو است. هر كجو به وسيله كمان هايی جا به جا می شود.در اين نوع بافت پود از لا به لای تمام تارها رد می شود . بافت به صورت يكسانی پيش می رود.در پشت گليم پودهای اضافی روی هم قرار می گيرند و به اين علت حاصل كار، گليمی محكم و ضخيم با پشت و روی متفاوت خواهد بود كه فقط يك روی آن قابل استفاده است

ج- جاجيم باف:

دستگاه بافت جاجيم دارای چهار كجو و چند كمان است. تفاوت اساسی بين جاجيم و ساير انواع گليم، رنگی بودن تارهای آن است كه مثل پود در ظهور نقش ها مؤثرند .پشت و روی جاجيم همانند گليم ساده بافت يكسان است.

د- گليم سوزنی ( سوماک ) :

دستگاه گلیم سوزنی دارای يك كجو است و به طور كلی از نظر ظاهر به دستگاه بافت گليم ساده شباهت دارد.در اين بافت پودهای اضافی در پشت گليم به صورت آزاد باقی می ماند.بافت اين نوع گليم در ميان عشاير بسيار معمول است . اغلب برای تزئین مورد استفاده قرار می گيرد.

 انواع بافت های گليمی ايران

شيريكی پيچ ( شيركی پيچ ):

شيريكی پيچ نامی است كه بافندگان عشاير و روستايی كرمان به آن داده اند.ظاهری شبيه قالی دارد و همانند قالی با گره بافته می شود و بر خلاف ديگر انواع گليم كه پود باعث تكميل و نماياندن نقوش آن می شود، پود تنها باعث اتصال تارها به يكديگر و در پشت گوشت ( پرز ) گليم مخفی است و قابل رؤيت نيست.نقوش به وسيله گره ای كه بر روی تار زده می شود به وجود می آيند.گره زدن در شيريكی پيچ دو نوع است. گره متن ، كه با كمک آن نخ رنگی از روی دو تار می گذرد و به پشت برگردانده می شود و از زير رشته اصلی رويی عبور و ايجاد گره می كند.دومين گره ، گره آبدوزی است.در اين گره، پود رنگی دو بار روی دو تار قرار می گيرد و خط پهن تری ايجاد می كند.پس از اتمام عمليات گره زنی در هر رديف پود گذاری انجام و بين پود و گره ها درگيری ايجاد می شود.اين عمل به وسيله شانه يا دفتين صورت می گيرد.

نقوش شيريكی پيچ از محدوده هندسی بالاتر می رود و گاه توازن و هماهنگی را از تركيب نقوش غير متقارن به دست می آورد. نقش بوته جقه در ميان نقوش شيريكی پيچ ديده می شود كه دو گل گرد در ميان آنها تعبيه شده كه نسبت به يكديگر متقارن اند.حاشيه ها اغلب زنجيره ای و مركب از يك شكل هندسی مكررند كه بين دو خط موازی قرار می گيرند.اين حاشيه ها را حاشيه های چرخی می نامند.گل متن كشميری است كه سراسر متن را با تكرار خود پر می كند.نقوش ديگری كه در بافت اين محصول رواج دارند عبارتند از: قارا، گل شاه عباسی ، گل كرمانی و جفت گل. رنگ های انتخابی بافندگان شيريكی پيچ معمولاً رنگ های تيره است.يك نوع حاشيه ديگر ، حاشيه وكيلی است كه در گل های گرد وسط دايره های كوچك درون گل معمولاً به رنگ قرمز و زمينه آن به رنگ سبز است.

 وَرنی:
ورنی گليمی فرش نما است كه بدون نقشه و به شكل ذهنی توسط زنان و دختران دشت مغان و عشاير حومه اهر، ارسباران و مشكين شهر ( در استان آذربايجان شرقی ) توليد می شود .توليد ورنی عموماً در نقاط قشلاقی انجام می گيرد و نقوشی كه بر روی آن نقش می بندد نشانگر محيط زيست و انعكاس آن در اذهان زنان و دختران عشاير است.بيشتر نقوش از اشكال حيوانات و وحوش منطقه تأثير گرفته و نقوش عمده حيوانات عبارتند از گوزن ، آهو ، گرگ ، سگ گله ، بوقلمون ، مرغ ، خروس ، گربه ، مار ، عقاب ، گوسفند ، ببر ، شتر ، روباه ، شغال ، طاووس و پرندگان محل كه به صورت ساده هندسی بافته می شوند.رنگ های ورنی ، زمينه ای لاكی، سرمه ای، كرم، سفيد، پيازی و آبی روشن با نقوش حيوانات در وسط و حاشيه ای حداكثر به عرض ۲۰ سانتی متر در طرفين دارند.

گليمچه:
نوع ديگری از گليم های ايرانی است كه در بيجار و روستاهای اطراف سنندج با استفاده از شيوه بافت و مواد اوليه ديگر انواع گليم تهيه می شود. تفاوت آن با گليم های معمولی كوچک بودن آن است و نقوش آن نيز متنوع تر از گليم است چنانچه گليم های كردستان اكثراً دارای اشكال ساده و نقوش آن بيشتر به صورت خطوط افقی است در حالی كه گليمچه های كردستان غالباً دارای نقوش متنوع هستند.

در روستاهايی از بخش های ساری نوعی گليمچه با تار پنبه ای و پود پشمی در ابعاد ۷۰ × ۱۱۰ سانتی متر بافته می شود در سال های اخير متقاضيان زيادی دارد ( گليمچه متكازين ).

زيلو:
در اغلب مناطق روستايی با نخ پنبه ای بافته می شود و بيشتر به عنوان زیرانداز تابستانی  مورد استفاده قرار می گيرد.در بيشتر نقاط ، زيلو با دستگاه های بافندگی بافته می شود، ولی در مناطق روستايی شهرهای تهران ، ساوه ، كاشان و يزد به شيوه بافت گليم بافته می شود.ظاهری زمخت دارد و از نظر تنوع رنگ و نقش قابل مقايسه با ديگر انواع گليم نيست. عمده ترين ماده اوليه زيلو بافی را نخ پنبه ای تابيده شده تشكيل می دهد و معمولاً ۶ تا ۸ نخ يک لا در كنار يكديگر قرار می گيرند و تابيده می شوند و به مصرف پود می رسند.

 پِلاس يا پالاس:

ظاهري شبيه گليم درشت بافت دارد و در برخی مناطق از جمله يزد توليد می شود.تار و پود آن از پنبه است و در اندازه ۲۵۰×۳۵۰ سانتی متر بافته می شود.

مَسنَد:
در روستاهای بخش نمين شهرستان اردبيل نوعی گليم با ابعاد كوچك (۱۰۰×۱۵۰ سانتی متر ) بافته می شود كه مسند نام دارد و سابقه بافت آن در اين محل به ۵۰ سال می رسد. مسند دارای طرح های محلی بوده و از ظرافت و زيبايی خاصی برخوردار است.

 جُل:
در جل نقوش به صورت سوزن دوزی است كه پس از اتمام بافت زمينه ای ساده بر روی آن دوخته می شود. اين نوع بافت ها از يک طرف قابل استفاده اند و پشت و رو دارند.جل برای پوشاندن چهار پايان عرق كرده استفاده می شود.

سجاده:
فقط برای نمازگزاری بافته می شود و نقشی نزديک به نقش محرابی قالی دارد و به دليل كوچكی و سبكی حجم آن نمازگزار می تواند آن را با خود حمل كند.

چيق:
در بيشتر ایلها برای ديوار چادر با قسمت كردن چادرها به كار برده می شود. چيق ها پشت و رو ندارند و از هر دو طرف همان زيبايی را دارند.نقوش خاص چيق ها به دليل واحد درشت بافت كه در چيق يک نی است همان نقوش سنتی گليم هاست كه بنا به روش بافت تغيير كرده است.

كوچه:
نوعی زير انداز به معنی نمد سفيد يا خاكستری رنگ است كه برای پوشاندن ديوار چادرها از آن استفاده می شود.

اِنسی:
قاليچه خاصی كه اثاثيه را با آن می بندند.

 مَفرش:
مفرش نيز برای  بستن اسباب خانه  از قبيل رخت خواب و ساير ضروريات زندگی و مسافرت مورد استفاده است و اكنون فقط در ايل هايی كه هنوز به زندگی كوچ نشينی خود ادامه می دهند وجود دارد.

جَوال:
كيسه های بزرگ و (توبره) يا توربا است. اين كيسه ها را چادر نشينان به ديوار می آويزند.جوال به نوعی انبار آذوقه است.

خورجين:
بافته هايی است كه چادر نشینان همراه خود دارند.

انواع گلیم ایرانی

گلیم ایل شاهسون

مهمترین بافت آنها، گلیم های سوماک است که در زبان محلی به آن ورنی می گویند. به طور کلی از طرح های هندسی شکسته با رنگ های ملایم استفاده می کنند و کمتر می توان دو گلیم ایل سون را از نظر طرح و رنگ مشابه یافت. بهترین رواسبی در ایران، جل اسب های سون است که به صورت شش تکه با رنگ های متنوع است.

گلیم لری

لرها گلیم های مرغوبی می بافند که بیشتر با رنگ های سیاه ، سبز ، آبی ، سفید با نقوش خاص منطقه مشخص می شود. بهترین بافت لرها خورجین بزرگ برای نگهداری اثاث خانه است. حاشیه آنها را برای آنکه محکم باشد قالی بافی می کنند.

گلیم هرسین

گلیم هرسین بنا بر ذوق و سلیقه بافنده و شرایط اطراف او بافته می شود. در حاشیه و زمینه ، نقش ها ریز و پر بافته می شوند ، به طوری که جای خالی در این گلیم وجود ندارد . از پشم بز به علت ضد بید بودن در حاشیه گلیم استفاده می کنند.  رنگ های گلیم هرسین عمدتا به سفید ، سورمه ای ، سبز و قرمز و اخیراً سرخابی محدود می شود.

گلیم بلوچ

بلوچ ها به دلیل شرایط اقلیمی همیشه با طبیعت در پیکارند و همواره آرزوی برخورداری از منابع فراوان آب و مرغزار را در بافت های خود بیان کرده اند.  معمولا سرتاسر گلیم بلوچ از بافت راه راه شکل گرفته که در هر ردیف آن نقوش متفاوت از طرح و رنگ به چشم می خورد. رنگ های تیره مانند قهوه ای ، قرمز تیره ، شتری ، آبی سیر ، رنگ های روشن مثل سبز، زرد و قرمز مشخصه طرح های بلوچ اند.

گلیم خمسه :

خمسه از یگانگی پنج ایل شیراز تشکیل می شوند. بافت های سوماک خمسه ده بید نام دارد. متداولترین طرح گلیم ها زمینه ای طبیعی به رنگ تیره است که ستارگانی مورب به صورت لوزی های متداخل روی آن بافت شده است. گلیم های ستاره ای را بیشتر به صورت کم عرض می بافند و بعد به هم می دوزند. گلیم های جدیدتر گاه زمینه ای سفید با عرض بیشتر دارند.

گلیم سنه:

سنه امروزه سنندج نامیده می شود. در هیچ جای ایران گلیم هایی به ظرافت گلیم های سنه بافته نمی شود. طرح آن بیشتر طرح هراتی آمیخته با طرح بوته ای و خطوط مورب در رنگ های متعدد است. زیباترین طرح گلیم سنه، ترنجی در وسط و زمینه ای رنگی دارد و بته ای نیز با ظرافت در آن بافته شده است.

گلیم قشقایی :

رنگ های تند و شاد از ویژگی های گلیم قشقایی است اما رنگ های متضادی نیز در کنار رنگ های قرمز و زرد به کار می رود. نقوش هندسی بخش اساسی طرح های قشقایی است. مانند: هشت ضلعی ، ستاره هشت پره تصاویر طاووس ، بز ، آهو.

گلیم افشار:

طرح مخصوص افشار معمولا ستاره های متعدد روی زمینه ای به رنگ طبیعی یا رنگ سیر است. نقش ها ، گل های ستاره ای هستندکه به صورت مورب کنار هم چیده می شوند و به صورت لوزی در هم نمایان می شوند.

استان مازندران :

در بیشتر روستاهای مازندران نوعی دار افقی مشابه استفاده می شود که به کرچال معروف است و علاوه بر آن از دارهای عمودی نیز در تولید قالی ، قالیچه ، تابلو فرش و گلیم بهره می برند . آلاشت از مراکز مهم تولید جاجیمچه است.

گلیم زرند:

دارای بافت چاک دار کوچک است. بیشتر کار عناصر ترک زبان شاهسون است که تعداد زیادی از آنها در این منطقه مقیم شده اند. گلیم های زرند ، دراز ، باریک و بادوامند. طرح های قراردادی با گل و گیاهی با مو خزنده و گاهی به صورت طرح لوزی مشبک یا دو تا سه ترنج در هم هستند.

گلیم ترکمنی:

گلیم ترکمنی سبک و محکم است. در این گلیم ها رنگ مهمترین عامل است و رنگ قرمز با سایه روشن های مختلف نقش ویژه ای دارد، رنگ های دیگر نارنجی ، آبی ، سبز و گاهی زرد است. این رنگ های متضاد هماهنگی زیبایی به وجود می آورند.